Een artikel, een fotoreportage met economische analyse uit het eerste jaar van mijn studie.
Fotografie: Nigel van Schaik, Lieke Bessems, Cody de Rijk
Tekst en vormgeving: Nigel van Schaik
In samenwerking met Mees de Klerk
In Zuid-Korea werken ze hard om de olympisch parken van Pyeongchang en Gangneung toekomstklaar te maken. Het olympisch stadion, dat alleen gebruikt is voor de ceremonies, wordt weer afgebroken. Ze hebben de woningen in het olympisch dorp verkocht. Ook in Griekenland worden er overblijfselen van de Spelen verkocht, maar in hun geval pas 14 jaar na dato. Het grootste olympisch terrein van de Spelen van 2004 wordt dit jaar overgenomen door investeerders om er het grootste openbare ontwikkelingsproject van Europa op te starten. De zes vierkante kilometer grote zee van beton aan de kust van Athene is bijna anderhalf decennium niet gebruikt, en dat in het land dat aan de wieg stond van het grootste sportevenement ter wereld: de Olympische Spelen.
Een festival
Maar eerst, terug naar 2004. “Alles was gloednieuw. Het zag er perfect uit. De Spelen waren eindelijk weer terug in Athene. Ik had kaartjes voor een atletiekfinale en het stadion zat tot de nok toe vol met échte fans, met kinderen, scholen. Over de hele wereld kwamen fans die om de sport geven. Hooligans bestonden niet op de Spelen. Het leek wel een festival, en dat is wat het zo bijzonder maakt. Uniek in de wereld. Dat is mijn fijnste herinnering. Ik vind het moeilijk om te zien dat het park er nu zo bij ligt.” Michalis Tomaras, voorzitter van de atletiekvereniging op het OAKA en voormalig lid van het Grieks olympisch team, blikt weemoedig terug. “Het park is nu niet meer te vergelijken met hoe het er toen bij lag. Delen zijn nu helemaal verlaten. Het duikbad is na de Spelen nooit meer verhuurd of gebruikt.”
Tijdens de achtentwintigste Olympiade in 2004 was het Olympisch Sportcentrum van Athene het middelpunt van de wereld. De plek waar fans, atleten, en staf uit 202 landen elkaar ontmoetten. Een architectonisch hoogstandje uit het potlood van onder andere Santiago Calatrava. De trots van Griekenland. Na zeven jaar aan voorbereidingen en miljarden aan investeringen, met de bouw van twee enorme olympisch parken, een olympisch dorp, een nieuw openbaar vervoerssysteem en een nieuw vliegveld liepen de Spelen van 2004, tegen verwachtingen in, op rolletjes. Het aanvankelijke pessimisme was echter niet misplaatst; de voorbereidingen verliepen moeizaam en aan plannen over wat er moest gebeuren nadat de atleten weer waren vertrokken was minder hard gewerkt. Het Olympisch Sportcentrum van Athene, OAKA, is nog in gebruik, maar de glans is er al heel lang af.
Vooral de openbare gebieden van het OAKA zijn slecht onderhouden en verlaten. Overdag zie je alleen joggers en schoolklassen, ’s avonds gaan wat Grieken naar de sportschool of het zwembad. Heeft Athene daar een gebied ter grootte van 156 voetbalvelden voor nodig? “De commissie koos voor grote, ambitieuze plannen die Athene op de kaart moesten zetten als sportstad. De Spelen van 2004 moesten Athene klaar maken om in de toekomst meer grote (sport)evenementen te organiseren zoals wereld- en Europees kampioenschappen, festivals en concerten. Dat is allemaal niet gebeurd.”, zegt Svetoslav Danchev die voor de Foundation for Economic and Industrial Research IOBE in Athene onderzoek deed naar de Spelen van 2004 en haar economische impact.
Spookvliegveld
Aan de kust vinden we het grootste olympisch complex van Athene, het Hellinikon. Het is een slordige zes keer groter dan het OAKA. Het huisvest een schermhal, hockeystadion, honk- en softbalstadions, een kayakparcours op het droge en een compleet verlaten vliegveld. Een vliegveld dat in 2001 vervangen werd door een nieuwe, buiten de stad, om de olympische drukte op te vangen.
Het volledige gebied is verlaten, maar het hockeystadion heeft een paar jaar geleden nog wel even dienst gedaan als vluchtelingenopvang. Nadat een groep uit Syrië het complex ogenschijnlijk halsoverkop weer verlaten had was de verloedering van het gebouw compleet. Het grootste deel van Hellinikon bestaat uit betonplaten waar de vervallen tribunes bovenuit torenen. Het enige wat je kunt horen is het ritmische geluid van losgelaten staalkabels die tegen de lichtmasten aan slaan, terwijl dit gebied net buiten centraal Athene ligt.
Het kayakcomplex is na de Spelen niet meer gebruikt. “In Ioánnina lag al een prima kanobaan die het Hellenisch Olympisch Comité wilde gebruiken, maar het IOC stond erop dat er een nieuwe in Athene werd gebouwd. Griekenland is geen groot land, we hebben echt geen behoefte aan zo’n stadion. Laat staan twee. Dat geldt ook voor softbal, tafeltennis, beachvolleybal, etc. Op het laatste moment wilde het IOC ook nog eens dat faciliteiten voor dat soort sporten werden uitgebreid om aan de reglementen te voldoen. Dat is voor veel geld gedaan terwijl Griekenland die stadions met geen mogelijkheid ooit nog zou kunnen vullen. Nergens ter wereld staat een stad waar de inwoners al die 28 sporten in grote getale spelen.”, vertelt mede-onderzoeker Nikos Paratsiokas bij het IOBE ons.
Beachvolleybal
Op een mooier plekje in Athene, pal aan de Egeïsche zee en op een steenworp afstand van de haven van Pyreus, ligt het olympisch beachvolleybalstadion. Het is open voor publiek. Althans: er staat, in tegenstelling tot het Hellinikon, geen hek omheen. Dit stadion wordt bezocht door verdwaalde toeristen, maar vooral door daklozen. We vinden heroïnespuitjes in een het gebouw, dat niet op slot zit. Deuren zijn gebarricadeerd met pallets en brandblussers. Het zand waarop 14 jaar geleden gestreden werd om olympische medailles ligt er nog. Vanaf de tribune is het uitzicht op de zee en de eilanden schitterend. Danchev: “Het is een prachtige locatie. Ze wilden het veranderen in een plaats voor concerten en festivals, wat een geweldig idee is. Na de Spelen kwam het staatsbedrijf verantwoordelijk voor de exploitatie erachter dat de in Griekenland ingewikkelde bestemmingsplannen en wetten over grondgebruik niet toestaan dat er op die locatie concerten worden gegeven.”
Tijdelijk of permanent?
Een aantal redenen voor het verval van de parken tekent zich af. Ten eerste: de eerder genoemde overbodigheid van zulke complexen. “Er werd niet geluisterd naar mijn bezwaren tegen permanente constructies. Veel stadions waren na de Spelen echt niet meer nodig. Als ze na de Spelen afgebroken waren, hadden we er geen last van gehad.”, aldus Petros Synadynos, de man verantwoordelijk voor het binnenhalen van de Spelen in 2004 en adviseur voor het comité dat het evenement organiseerde. Onderzoeker Danchev snapt dat ook niet. “Er is maar één verschil tussen tijdelijke en permanente constructies, en dat zijn onderhoudskosten. Zes procent van de openbare investeringen door de regering in de jaren na de Spelen, miljoenen, gingen op aan onderhoud van te weinig gebruikte faciliteiten.”
Als je de stadions laat staan kunnen er een aantal dingen mee gebeuren: de staat kan een locatie blijven onderhouden, wat veel geld kost. Men kan het ook proberen te verhuren, zoals nu mondjesmaat op het OAKA gebeurt. Een complex kan ook verkocht worden aan een projectontwikkelaar. Het mediacentrum van OAKA is zo getransformeerd in een winkelcentrum en de zelfde investeerder heeft onlangs toestemming gekregen om het grootste openbare ontwikkelingsplan van Europa uit te gaan voeren op het Hellinikon-gebied. Er moeten woningen komen, een stadspark van twee vierkante kilometer, een jachthaven, casino’s, hotels, restaurant, een strand met boulevard, een enorm winkelcentrum, scholen en universiteiten en bedrijventerreinen. Het project moet miljarden in de Griekse economie gaan pompen, tienduizenden banen gaan opleveren, miljoenen extra toeristen trekken en het Griekse bruto nationaal product met 2.3% gaan stuwen. Toch heeft het bijna anderhalf decennium geduurd voordat deze investeringen binnen waren. De beslissing werd genomen binnen een paar dagen nadat de EU de privatisering van het gebied als vereiste had gesteld voor verdere steun aan de Griekse kas. De privatiseringen komen nu, maar nog altijd verkeren onder andere het Hellinikon en het volleybalstadion sinds de Spelen in de vierde categorie: er niets mee doen. Laten vervallen. Geen onderhoud verrichten. Danchev: “Die optie kost niets, maar levert ook helemaal niets op. De overheid heeft heel veel geld laten liggen.”
Iets Grieks
Passiviteit van de Griekse overheid is niets nieuws onder de oost-mediterrane zon. Rond de milleniumwisseling kreeg Athene een splinternieuw openbaar vervoernetwerk. De metro brengt je nu van het Akropolis tot de buitenwijken en de trams komen op tijd aan bij de haven van Pyreus. Atheners gaan vaak en goedkoop met de bus en de hele stad is uitstekend bereikbaar. “Normaal gesproken zou een project als de nieuwe metrolijnen van Athene nooit zo snel en goed verlopen. De metro van Thessoloniki had al jaren af moeten zijn. Omdat Griekenland de Spelen goed wilde laten verlopen, schoot de regering voor één keer in een hogere versnelling waardoor ze ineens wel wat voor elkaar kregen.”, vertelt Danchev. De metro- en tramlijnen waren geen deel van de olympische voorbereidingen, maar wel een belangrijk deel van het Atheense bod in 1997. Er zijn speciale metrolijnen naar het OAKA en het Hellinikon; lijnen die nu niet meer rendabel zijn. “Na de Spelen ontspande de overheid weer.” Juist die ontspanning, typerend voor Griekse bureaucratie, zou een rol kunnen hebben gespeeld in de latere financiële crisis van het land.
Dr. Nikos Choutas van de Universiteit van Panteion was in 2004 in Athene en heeft later samengewerkt met Synadynos. “De Olympische Spelen waren geen oorzaak van de crisis. Het kostte de staat negen miljard euro, maar toen al had Griekenland honderden miljarden euro’s aan schulden. Griekenland had en heeft grotere problemen. Het moment dat Griekenland de eurozone in kwam tot aan de economische crisis beschrijft een periode waarin de problemen van de Griekse economie verbloemd werden door mede de Olympische Spelen. Er heerste een groot optimisme over het land; we hebben een succesvolle Olympiade georganiseerd. We dachten dat we superkrachten hadden.” Danchev voegt toe: “Het BNP groeide, er werden miljarden geïnvesteerd door de regering. Uitgeven, uitgeven, en nog eens uitgeven. De ambtenarensalarissen waren hoog. Tot 2008. De baten van de Spelen namen af. De toeristische impuls verzwakte en er kwam een grote schok uit het buitenland. Toen was het gedaan.”
Totale uitgaven van de Griekse overheid
Klein piekje in 2004 door onvoorziene uitgaven door de Olympische Spelen
De Spelen waren niet verantwoordelijk voor de financiële crisis, maar de gang van zaken rond het evenement geeft wel een mooi kijkje in de Griekse bureaucratie. Ze kent te veel regels, te veel ambtenaren, te weinig actie. De Griekse instituten kúnnen wel wat voor elkaar krijgen; de Spelen en de openbare projecten in haar kielzog zijn daar misschien wel het enige voorbeeld van. Maar nadat de atleten weer vertrokken waren zette de Griekse traditie zich weer vrolijk voort. Geen haast, dat hoge ambtenarensalaris komt vanzelf wel op de bank. “Er is niet genoeg gedaan om gebruik te maken van de Olympische Spelen van 2004. Er is niet eens een museum of bezoekerscentrum, er is geen plek waar je de Spelen kunt herbeleven.”, concludeert Danchev.
Historisch perspectief
De eerste moderne Olympische Spelen vonden plaats in Athene in 1896. Een unanieme stemming van het piepjonge Comité International Olympique koos de hoofdstad van het land van oorsprong. Na moeizame voorbereidingen ging dat begin bijna niet door. Totdat de kroonprins van Griekenland, Constantijn, het roer overnam. Met succes. Na afloop zag zijn vader, de koning, een kans. Hij leverde een petitie in met als doel Athene de permanente gaststad te maken van de Olympische Spelen, gezien het Griekse culturele erfgoed. Helaas voor hem waren de volgende Spelen waren al aan Parijs toegekend. Nog altijd gaan er stemmen op om een vaste locatie te kiezen voor de zomerspelen. Op die manier bespaar je op de kosten van het bouwen van compleet nieuwe parken elke vier jaar.
“Als je er voor kiest om de Olympische Spelen op een beperkt aantal vaste locaties te houden zou dat in ieder geval veel problemen oplossen. Complexen zouden opnieuw gebruikt kunnen worden en het zou landen als Griekenland motiveren om de parken te blijven onderhouden, als ze weten dat het na twaalf jaar weer gebruikt gaat worden.”, zegt Victor Matheson, een Amerikaanse sporteconoom die schreef over de economische aspecten van de Spelen. Het klinkt als een goede oplossing, maar de uitvoering kan nog knap lastig worden. “Heel veel atleten en fans vinden het internationale en multiculturele aspect van de Spelen heel belangrijk. Het verbind fans en atleten van over de hele wereld en de wisselende locatie draagt daar aan bij.”
Wolfgang Maennig won een gouden roeimedaille in 1988 en is nu econoom bij de Universiteit van Hamburg. Hij is nog sceptisch. “Waarschijnlijk zouden de potentiële steden dan gekozen worden op basis van historisch perspectief. Griekenland is een optie door haar culturele erfgoed, en Los Angeles door de prestatie van Amerikaanse atleten. Dit kan oneerlijk zijn voor opkomende gebieden als Azië en Afrika. Die krijgen dan geen kans meer. Kleinere, tijdelijke stadions zijn de oplossing. Dan heb je ook geen discussie over een permanente locatie meer nodig.”
De Olympische Spelen van 2004 en haar nasleep geven een uniek kijkje in de Griekse cultuur. De Grieken zijn trots op het culturele erfgoed van de Olympiade, maar minder trots op de overheid, haar beleid en de economische problemen. Na de crisis wordt er minder gesproken over de Spelen door de Grieken. Het is onterecht om iets wat destijds een feest voor het land was te verzwijgen, en aan te wijzen als oorzaak van de latere economische problemen. Wel kunnen we kunnen de Spelen en de problemen rond het evenement zien als symptomen van die die onderliggende problemen. Slecht bestuur, zakkenvullerij, laksheid. Verbetering alleen onder druk uit het buitenland.
